رابطه دین و تمدن در اندیشه مالک بن نبی

رابطه دین با تمدن و نقش دین در پیدایی یا توسعه تمدن ها، موضوعی است که در اندیشه بسیاری از نظریه پردازان و مورخان و برخی از دین پژوهان انعکاس یافته و طیف متنوعی از صاحبان دیدگاه های موافق و مخالف را در برگرفته است. این نوشتار تلاشی است برای واکاوی نسبت دین با تمدن در اندیشه مالک بن نبی، اندیشمند معاصر الجزایری. وی از معدود اندیشمندان مسلمانی است که نقطه ثقل مطالعات و آثار خود را بر موضوع تمدن قرار داده و از نقش دین در تمدن و رابطه این دو با یکدیگر سخن گفته است. به عقیده بن نبی، عناصر تشکیل دهنده یک تمدن عبارت است از: انسان، خاک و زمان. اما نکته اساسی این است که صرف وجود عناصر این سه گانه الزاما به ایجاد تمدن نمی انجامد، بلکه برای به وجود آمدن تمدن نیاز به «ترکیب کننده» یا «خمیر مایه تمدنی» است که این خمیرمایه در ترکیب عناصر سه گانه یاد شده با یکدیگر اثرگذار است. تحلیل تاریخی نشان می دهد خمیر مایه ای که همواره با ساخت و ساز تمدن همراه بوده، «اندیشه دینی» است. اندیشه دینی روح را در این عناصر بر می انگیزاند و از ترکیب آن ها با یکدیگر محصولی به نام تمدن پدید می آورد. اگر چه پیدایش تمدن منوط به اراده انسان تمدنی است، این اراده جز با ایمان آدمی به عقیده ای که خواهان تلاش در تمدن است به دست نمی آید؛ این انگیزه و تلاش چیزی است که «اندیشه دینی» در بالاترین سطح، به انسان می بخشد و تمدن حاصل مواجهه انسان با خاک در مدت زمانی مشخص و در سایه «اندیشه دینی» است.